“Skromny program z nieskromnym wielkim celem” – tak określił Program Fulbrighta jego pomysłodawca i inicjator, senator J. William Fulbright. Po zakończeniu II wojny światowej Fulbright był zdeterminowany, by podjąć działania mające zapobiec kolejnym wielkim międzynarodowym konfliktom. Był przekonany, że w procesie odbudowy zaufania między narodami kluczową rolę odegrają naukowcy i liderzy środowisk akademickich na całym świecie.
Senator stworzył przemyślaną, długofalową strategię realizacji tego założenia. Z jego inicjatywy powołano największy w historii program stypendialny międzynarodowych wymian naukowych między USA a innymi krajami. Wszyscy byli, obecni i przyszli stypendyści Programu urzeczywistniają wielką wizję Fulbrighta o budowaniu pokoju i międzynarodowych relacji poprzez wymianę wiedzy i integrację środowisk naukowych i kulturalnych całego świata.
Idee stojące za powstaniem programu
Przekonanie J. Williama Fulbrighta o wartości zagranicznej edukacji i eksplorowania innych kultur zrodziło się z jego indywidualnych doświadczeń. W 1925, po skończeniu college’u, Fulbright wyjechał do Europy, aby podjąć studia na angielskim Oxford University jako stypendysta programu Rhodesa. W czasie stypendium podróżował po Europie i nawiązywał nowe kontakty. Po powrocie do Stanów, najpierw w roli pracownika akademickiego i prezydenta uniwersytetu, później już jako junior senator Arkansas, wykazywał duże zaangażowanie w życie publiczne.
Genezy II wojny światowej i wielkich tragedii tego czasu, Holocaustu i Hiroszimy, Fulbright dopatrywał się w nacjonalizmie i ksenofobii. Według senatora wynikały one z niewiedzy i nieznajomości innych narodów i kultur. Obawa, że powojenna nieufność i niepokój zakorzenią się na długo w świadomości kolejnych pokoleń, zmotywowała go do stworzenia innowacyjnego programu edukacyjnego. Wymiana naukowa miała przysłużyć się budowaniu empatii i relacji tak silnych, by mogły zapobiec kolejnym międzynarodowym konfliktom masowej skali.
Inauguracja Programu Fulbrighta
We wrześniu 1945 r. James William Fulbright, senator reprezentujący stan Arkansas, złożył w Kongresie Stanów Zjednoczonych projekt ustawy (Public Law 584, szerzej znanej jako Fulbright Act), w której proponował wykorzystanie funduszy powstałych ze sprzedaży nadwyżek zagranicznych dóbr rządowych na sfinansowanie międzynarodowej wymiany studentów w dziedzinie edukacji, kultury i nauki. Ustawa została przyjęta podczas obrad 79 Kongresu i podpisana przez prezydenta Harry’ego Trumana 1 sierpnia 1946 r.
Pierwszymi krajami, które dołączyły do Programu były Chiny, Birma, Filipiny oraz Grecja. Pierwsi uczestnicy – 47 Amerykanów oraz 36 obywateli wyżej wymienionych krajów wyjechali na stypendia jesienią 1948 r. W ciągu kolejnych dwunastu miesięcy umowy podpisały Nowa Zelandia, Wielka Brytania, Belgia z Luksemburgiem, Francja, Włochy, Holandia oraz Norwegia, a liczba stypendystów wzrosła do 823 po stronie amerykańskiej i 967 po stronie pozostałych krajów. W 1952 r. już 28 krajów uczestniczyło w wymianie, a liczba stypendystów przekroczyła 2000 rocznie.
Ostateczny kształt programu określony został Ustawą o Wzajemnej Wymianie Naukowej i Kulturalnej z 1961 r., znanej także jako Fulbright-Hays Act. Skonsolidowała ona wszystkie poprzednie ustawy, uzupełniając je o nowe zapisy, umożliwiające m.in. współfinansowania Programu przez rządy innych krajów a także powołujące do życia Radę Zagranicznych Stypendiów J. Williama Fulbrighta jako niezależnej instytucji nadzorującej działalność Programu na całym świecie.
Program Fulbrighta w Polsce
Polska była pierwszym krajem Europy Wschodniej, który dołączył do Programu Fulbrighta.
W 1959 r. Franciszek Lyra, absolwent anglistyki Uniwersytetu Warszawskiego, jako pierwszy Polak wyjechał na stypendium Fulbrighta do USA – otrzymał roczne stypendium na studia lingwistyczne w University of Indiana w Bloomington. Zdobytą w USA wiedzę i umiejętności wykorzystał kilka lat później, pomagając tworzyć Instytut Anglistyki na Uniwersytecie Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie.
W 1961 r. pierwszy Amerykanin odwiedził Polskę jako stypendysta Fulbrighta – prof. Daniel Aaron z Harvard University spędził rok jako wykładowca na Uniwersytecie Warszawskim.
Biuro Polsko-Amerykańskiej Wymiany Naukowej
Organizacją Programu w Polsce zajmowała się na początku amerykańska Ambasada we współpracy z Ministerstwem Szkolnictwa Wyższego.
Kiedy Rząd Rzeczypospolitej Polskiej i Rząd Stanów Zjednoczonych Ameryki celem usprawnienia zarządzania programami wymiany z dziedziny nauki i oświaty finansowanymi przez oba rządy uzgodniły utworzenie samodzielnej jednostki o nazwie Biuro Polsko-Amerykańskiej Wymiany Naukowej, Program Fulbrighta w Polsce liczył już trzydzieści lat.
Umowę o utworzeniu Biura podpisano 22 marca 1990 r., o dwa lata wyprzedzając podpisanie umowy naukowej między Polską i Stanami Zjednoczonymi. Była to pierwsza tego typu instytucja w Europie Centralnej i Wschodniej.
Obecnie, pod nazwą Polsko-Amerykańskiej Komisji Fulbrighta, nasz zespół konsekwentnie realizuje niezmienne od ponad 70 lat cele ideowe i strategiczne Programu. Niesamowita wiara Williama Fulbrighta w możliwość nadania historii nowego, pozytywnego biegu, jego klarowny plan, jak tego dokonać, inspirują wszystkich pracowników i działaczy Komisji do dziś.